Gdybym wyjawiał Wam prawdę, całą prawdę i tylko prawdę, powiedziałbym, że mój ojciec był wysoko postawionym urzędnikiem struktur Związku Radzieckiego. Dziadek walczył z Hitlerem i doszedł aż do Berlina, potem zajął się budowaniem monstrualnych tam na największych rzekach Rosji, lecz to nie przez niego wyschło jezioro Aralskie, wybaczcie. Ojciec brylował na salonach Moskwy, ale zawsze czuł, że serce bije mu na Kaukazie, a właściwie na Zakaukaziu. Gdy więc upadał powoli ów słoń na glinianych nogach, jakim był ZSRR, tato bardzo szybko upewnił się, że Moskwę sprawnie zamieni na Baku, a syna, czyli mnie, nauczy jak uprawiać politykę, która sprawi, że jego geny będą wiecznie żywe, nie tylko fizycznie, ale także politycznie. Gdybym to wyjawił, zrozumielibyście, dlaczego tak łatwo przejąłem premierowską tekę w tym pięknym, nadkaspijskim kraju. Problem jednak w tym, że, jak mawiał ksiądz Józef Tischner, na świecie są trzy prawdy: świento prawda, tys prawda i gówno prawda. To, co właśnie przeczytaliście, to jest gówno prawda jakich mało!
Sęk w tym, że nigdy nie interesowałaby mnie posada premiera Azerbejdżanu. Nie dlatego, że kraj to nieciekawy, ale z prostej, zupełnie prozaicznej przyczyny – to kraj o ustroju prezydenckim, gdzie to właśnie prezydent, podobnie jak we Francji, czy w USA, tworzy ministerialny gabinet, zaś premier pełni funkcję, no właśnie, sam nawet nie wiem co do końca robi premier Azerbejdżanu.
Jeszcze ważniejszym sękiem jest jednak to, że nigdy nie zostałbym nikim ważnym w Azerbejdżanie, ponieważ wszystkie karty są tam już rozdane, zaś cała talia zdaje się znajdować w rękach jednej, potężnej rodziny i przyjaciół, spółka zoo, że tak się wyrażę.
Czy Azerbejdżan jest demokratyczny? A jeśli nie, to co z tego?
Większość osób, które nie interesują się ani polityką, ani podróżami, ani tym bardziej tym regionem świata, gdy słyszy jakąkolwiek nazwę kończącą się na –dżan, od razu widzi dzban, a z niego wyskakującego Aladyna, który okazuje się być muzułmańskim satrapą uciskającym swój naród. W tak orientalnie nazywających się krajach spokojnie można założyć, że demokracji nie ma. Azerbejdżan to kraj, który demokrację udaje, zaś nasze zachodnie władze traktują go, oraz jego władze, jako pełnoprawnego partnera. Dlaczego? Być może dlatego, że nic na świecie nie jest takie proste, jak nam się wydaje.
20 marca 2003 roku. To data, którą warto pamiętać. Międzynarodowa koalicja najechała Irak, chwilę później obalono Saddama. Świat sypał się potem jak domek z kart: źle skończył Kadafi, który przez dziesięciolecia rządził Libią, średnio miewa się Assad w Syrii, o Mubaraku w Egipcie już mało kto pamięta. Problem w tym, że Saddam był złem wcielonym, który uciskał kilkaset tysięcy ludzi, ale gdy go nie ma, pojawiło się jeszcze większe zło a cały kraj leży w ruinie, nie uciska się kilkuset tysięcy ludzi, tylko miliony żyją w niewyobrażalnej nędzy. Saddam był, jaki był, ale był swój. Podobnie jak Kadafi, człowiek tak orientalny, że trudno nawet opisać go w kilku zdaniach. Przyczynił się do zamachu na samolot w Lockerbie? Owszem, przyczynił się, może nawet to zlecił. Ale potem przeprosił, zaś rodzinom ofiar wypłacono odszkodowanie. Czy Saudyjczycy przeprosili za zamachy na WTC? Nie, nie przeprosili, bo są kumplami Waszyngtonu. Zamiast tego Waszyngton najechał Irak, który z zamachem nie miał nic wspólnego. A Syria? Owszem, Assad to kawał drania, ale kilkanaście lat temu Syryjczycy zarabiali tyle samo co Polacy, żyli w pięknym, rozwiniętym kraju. Teraz żyją w ruinie, której do końca stulecia nie odbuduje nikt. Czy więc, jeśli Azerbejdżan nie jest do końca demokratyczny, ba, jeśli nie jest w ogóle demokratyczny, to czy znaczy to, że trzeba obalić jego prezydenta lub wzniecić kolejną narodową wiosnę?
Czas, gdy mieszkałem w Chinach, nauczył mnie jednego. Pokory w patrzeniu na świat ze swojej perspektywy. Nie do końca rozumiem, jak mogłem, starszych od siebie o trzydzieści lat Chińczyków, przekonywać, że mam rację, iż w ich kraju powinni stworzyć prawdziwą demokrację. Po długim czasie tam i prawie dekadę od tych rozmów wiem, jaki byłem naiwny wierząc, że w CHRL sprawdziłby się dokładnie ten sam model, który działa w Europie.
W Azerbejdżanie sprawa komplikuje się odrobinę bardziej, gdyż jest to kraj, który wybitnie pozuje na demokrację, a jednocześnie jest wybitnie niedemokratyczny według wszelkich międzynarodowych raportów.
Freedom House uznaje ten kraj za „not free” z punktacją porównywalną tylko do Korei Północnej. Transparency International uznaje go za jeden z najbardziej skorumpowanych krajów świata, 119 miejsce na 167 krajów. Jednocześnie PKB kraju wzrosło z poziomu 8.8 miliarda dolarów w 1991 roku do ponad 75 miliardów dolarów w 2015 roku. Mieszkańcy zdają się nie czuć tej jednej zmiany i tak rodzi się frustracja. Nie znaczy to jednak od razu, że prezydent kraju jest złem wcielonym, zaś ludzie żyją tam pod całkowitym, prawie północnokoreańskim, uciskiem. To nie byłby prawdziwy obraz.
Heydar Alijew oraz Ilham Alijew
Gdy w 2011 roku final Eurowizji wygrali Azerbejdżanie, kraj oszalał z radości. Trochę mniejszą radość okazywały zachodnie demokracje, które zastanawiały się, jak przegryźć to gorzkie zwycięstwo. Wszyscy po dziś dzień opowiadają historie o policji, która pukała do drzwi wkurzonych na rząd mieszkańców Baku, którzy specjalnie oddali głos na wrogą Armenię, aby dać pstryczka w nos władzy. O ile o tych sytuacjach opowiada się trochę jak o żarcie, o tyle faktem jest, że kraj, który poczynił ogromny rozwój gospodarczy i architektoniczny, nie zrobił nawet kroku do przodu w dziedzinie rozwoju i ugruntowania demokracji. Mieszkańcy kraju pozbawieni są fundamentalnych praw, wolnych mediów, wielu zamkniętych jest jako więźniowie polityczni. Jednocześnie, gdy rozmawia się ze zwykłymi ludźmi lub obserwuje ich na ulicach, w kawiarniach, w restauracjach, nie można powiedzieć, ze obraz jest czarno-biały. Nie jest.
Ze wszystkich Kaukaskich oraz Środkowoazjatyckich, byłych republik ZSRR, Azerbejdżan jest tym najbardziej szczęśliwym.
Posiada on jedne z największych rezerw ropy na naszej planecie, który leży w strategicznym miejscu między Europą, Rosją a Iranem i jest ważny dla europejskich partnerów nie tylko ze względu na to, że dostarcza im ropę, ale także dlatego, ze stanowi normalną, muzułmańską przeciwwagę dla nienormalnej, muzułmańskiej, fanatycznej większości w regionie. Spoglądanie na Azerbejdżan nie z perspektywy europejskich demokracji, ale bardziej z perspektywy skomplikowanego regionu, w którym się znajduje, tłumaczy, dlaczego obecny prezydent, Ilham Alijew, syn poprzedniego prezydenta, Heydara Alijewa, przyjmowany jest we wszystkich pałacach od Starego Kontynentu po Amerykę.
Nieżyjący już Heydar Alijew ma prawie boski status. Nieporównywalny do Kim Ir-Sena czy Kim Dżong-Ila, ale jednak podobny, gdy pomyśli się o nim jako o ojcu narodu. Z wyglądu zdaje się być człowiekiem dobrodusznym i przyzwoitym, potocznie rzecz mówiąc, to swój chłop, któremu dobrze z oczu patrzy. Faktem jest, iż ojciec Alijew otaczany jest w kraju ogromnym szacunkiem, panuje jego kult, który przejawia się w wielkiej ilości jego plakatów, obrazów, złotych myśli, miejsca nazwanych jego imieniem i nazwiskiem. W październiku 2003 roku, gdy prezydent Heydar Alijew był na końcu swojego żywota, dręczony chorobami i ciągle ratowany w klinikach w Stanach Zjednoczonych, wysunął w wyborach na prezydenta kraju swojego syna, Ilhama, który rządzi krajem po dziś dzień.
Bez zbędnego rozwodzenia się nad poziomem i skalą łamania praw człowieka w Azerbejdżanie, w prosty sposób założyć można, że nic tam się w następnych dziesięcioleciach nie zmieni. Dlaczego? To całkiem proste. Prezydent Alijew przyjaźni się z Putinem. Przyjaźni się także z waszyngtońską administracją, dla której jest kluczowym partnerem jeśli chodzi o organizowanie dostaw do Afganistanu czy dla jednostek walczących w Syrii. Jednocześnie pozostaje w świetnych relacjach z Ajatollahami z Iranu. Azerbejdżan rozgrywa regionalne potęgi w świetny sposób, przy okazji wspierając gospodarczo sąsiadów, takich jak Gruzja. Wszystko to możliwe jest dzięki ropie i to właśnie ropa gwarantuje stabilność tego kraju.
Zagrożona demokracja lub jej brak, stają się priorytetem w krajach, gdzie zapewnione są pierwotne potrzeby: praca i wyżywienie. Niekoniecznie łączy się brak zasad demokratycznych z rozwojem rynku pracy, a w rezultacie, niską siłą nabywczą i słabym rynkiem wewnętrznym. W Azerbejdżanie wielu ludzi podkreśla wielki problem ze znalezieniem pracy. Korupcja w tym kraju sprawia, że płacenie niewiarygodnej wielkości łapówek za zagwarantowanie sobie stałego zatrudnienia, jest normą. Niewielu łączy jednak ten fakt ze szczytami azerbejdżańskiej władzy. W istocie, rzadko kiedy oskarża się o ten stan rzeczy prezydenta, częściej po prostu skorumpowany aparat urzędniczy.
Gdy spoglądam na ten kraj, widzę w nim niewiarygodny potencjał, nawet w ramach autorytarnego ustroju. Kluczową rzeczą dla władz w Baku jest to, aby dać społeczeństwu tyle wolności, by zapewnić sobie święty spokój. Odpowiednie balansowanie i polityczno-ekonomiczny układ między rządem a społeczeństwem, jak pokazuje przykład Chin, może doprowadzić do ogólnej poprawy sytuacji całego społeczeństwa. Azerbejdżan stoi na ropie, która zapewniać mu będzie finansowanie, jakiego pozazdrościłbym niejeden kraj. Jeśli, nawet autorytarne, władze w Baku na czele z prezydentem Alijewem, będą upewniać się, że dystrybucja bogactwa odbywa się sprawiedliwie, status quo zostanie zachowany.
Trudno przewidzieć, czy Azerbejdżanie, a szczególnie Bakijczycy, którzy aspirują do standardu życia krajów zachodnich, spokojnie będą czekać na sprawiedliwy podział bogactwa. Spacerując po bakijskim bulwarze i spoglądając na sklepy największych światowych domów mody, wiedzą, że zarezerwowane to jest jedynie dla wybranych. Średnie zarobki netto w Baku wynoszą 450 manatów, czyli jakieś 1000 złotych. Czy władza utrzyma spokój w mieście, w którym ceny dorównują warszawskim, a zarobki są poniżej zarobków najmniejszych miast Polski? Zobaczymy.
Wszystkie teksty na temat Azerbejdżanu znajdziecie tutaj.