Ludzie. To oni tworzą historie miejsc, które się odwiedza. Bardziej od budynków, starych miast, czy lśniących, nowych wieżowców. Bez tych istot, które przemijają szybciej aniżeli wzniesione przez nich konstrukcje, tkanki miejsc, do których docieramy, byłyby martwe niczym ukraińska Prypeć. To tych ludzi, czasami nieśmiałych, a czasami zupełnie otwartych, najbardziej próbuje rozgryźć Magdalena, z którą przemierzam na co dzień świat. Otwiera ich za pomocą obiektywu. Podchodzi i pyta, czy może zrobić zdjęcie. Otwiera ich na przypadkowe rozmowy, czasami zaś na zupełnie większe zwierzenia. To moc kobiety o ciepłym, dobrym sercu, która pomaga w podróży poznać historie przybliżające nas w choćby najmniejszym stopniu do zrozumienia świata i jego różnorodności, pomaga potem opisywać to, co chce się przybliżyć tym, którzy są ciekawi świata.

Z Przedwiośnia wracają te sceny, gdy Cezary Baryka w swoich młodzieńczych uniesieniach przemierzał stare Baku z grupą swoich przyjaciół. Był wśród nich Żyd, był Azerbejdżanin, był też Ormianin. I był Cezary, Polak, nasz człowiek. Było to wiek temu, sto lat, wiele dziesięcioleci, w czasie wielkich wojen, przewrotów i rewolucji. Takie było Baku na początku dwudziestego wieku, taki był Azerbejdżan na przestrzeni wieków, taki też zdaje się być dzisiaj. Wielokulturowy, choć w znacznej mierze pozbawiony Ormian, których wygnano z kraju po wojnie z początku lat dziewięćdziesiątych.

Wielokulturowy Azerbejdżan

Rok 2016 nie był czasem świetności idei wielokulturowości. Wręcz przeciwnie, kolorowe multi-kulti propagowane przez liberalno-lewicowe środowiska w pierwszych latach dwudziestego pierwszego wieku, zdaje się dogorywać w tymże roku pańskim dwa tysiące szesnastym. W Europie budujemy już nagrobek tej specyficznej idei, brunatniejemy z każdą chwilą, z każdym tygodniem i miesiącem, już jedynie szaleńcy zdają się bronić czegoś, co przez wiele minionych lat stanowiło główny nurt akademickiego podejścia do świata. W homogenicznej Polsce myślenie o społeczeństwie w kategoriach zróżnicowanej tkanki, na którą składają się różne, istniejące obok siebie i ze sobą, elementy, zdaje się tak egzotyczne, jak myślenie o spokojnej, mlekiem i miodem płynącej Syrii.

Są jednak jeszcze kraje, które, pomimo swoich własnych problemów, pomimo tak zwanej „nieidealnej demokracji”, prezentują coś, co dla społeczeństw takich, jak polskie, stanowi orient jakich mało. Takim miejscem jest Azerbejdżan.

Azerbejdżan, początek roku 2016. Ogłoszono go właśnie rokiem wielokulturowości. Dekretem prezydenta Ilhama Alijewa, z dniem 11 stycznia tegoż roku, rozpoczęto świętowanie tego, co stanowi prawdziwe bogactwo tej krainy – różnorodności. Na skład narodowościowy kraju składają się: Azerbejdżanie, Lezgini, Rosjanie, Ormianie, Taliszowie, Turcy, Tatarzy, Ukraińcy, Gruzini, Żydzi, Udini i przedstawiciele wielu innych narodowości. Ponad 90% stanowią jednak Azerbejdżanie, co prowokuje pytanie – czy łatwiej być tolerancyjną większością, gdy w kraju wiele różnych mniejszości stanowi jedynie niecałe dziesięć procent populacji? Zapewne łatwiej.

Tak, wszyscy wiemy o problemach z Armenią. Powszechna jest wiedza, iż oba kraje szczerze się nienawidzą, a jedyne, co trzyma ich w ryzach przed tym, by się nie pozarzynali, to Rosja, która ma swoje interesy w obu krajach. Wiadomo, że konflikt między oboma krajami sprzed ponad dwudziestu lat spowodował kryzys humanitarny na ogromną skalę. Oba państwa zdecydowały się na wydalenie ze swoich terytoriów obywateli wrogiej narodowości, choć niewielkie społeczności pozostały, zaś w wyniku konfliktu Azerbejdżan stracił prawie jedną piątą swojego terytorium – Górski Karabach, który jako niezależne państwo, uznawany jest wyłącznie przez Armenię. Adam Michnik pisał swego czasu o Azerbejdżanie:

„Azerbejdżan jest pięknym krajem rządzonym przez postbolszewicką nomenklaturę, która jednych szantażuje widmem islamskiego fundamentalizmu, a drugich ormiańskim imperializmem. Kraj zdominowany jest tematem Górskiego Karabachu zajętego przez Ormian. Ten problem jest tak trudny jak przed II wojną problem Wilna w relacjach polsko-litewskich. I chyba tak samo nierozwiązywalny. Po obu stronach – w Armenii i w Azerbejdżanie – rządzą emocje i frustracje. Dlatego kłamstwa, szantaż moralny i manipulacje władz mogą liczyć na przychylne reakcje społeczne. Tam normą jest bicie się w cudze piersi, a nie we własne.”

Tak, to wszystko wiadomo, a jednak warto spojrzeć na Azerbejdżan z odrobinę innej strony.

Druga strona jest zaś dosyć pozytywna. Na początku dwudziestego wieku powstawała tam pierwsza republika demokratyczna w islamskim świecie, kobiety nabyły zaś prawa do głosowania zanim amerykańskie kobiety wywalczyły to samo u siebie. Islam w Azerbejdżanie, w wyniku wielkiej laicyzacji przeprowadzonej za czasów Związku Radzieckiego, należy to najbardziej liberalnych w całym świecie muzułmańskim, zaś kościoły wyznań chrześcijańskich oraz synagogi należące do starych gmin żydowskich Zakaukazia, funkcjonują bez najmniejszych problemów, a wręcz pod ochronnym parasolem prezydenta Ilhama Alijewa.

W rozmowach z ludźmi zdaje się, że jedyne, na co wpływa religia, to dobór partnerów i partnerek przy aranżacji małżeństw, która nadal stanowi wielki problem tego kraju, gdzie najczęściej rodziny decydują o tym, kto z kim zwiąże się na całe życie. Większość napotkanych osób, w tematyce religii, wyrażało jednak podobna opinię, iż z Azerbejdżan tacy muzułmanie, jak (dopisać tu można jakiekolwiek porównanie) na przykład z Polaków katolicy: na papierze, formalnie, ale w życiu i w postępowaniu nie do końca.

Azerbejdżanie zdają się także dzielić na dwie grupy: pierwsza to ci, którzy żyją w Baku, druga to cała reszta. Ci pierwsi, podobnie jak większość podróżników, która przemierzyła ten kraj, a z którymi miałem okazję rozmawiać, wyznaje pogląd, że poza stolicą, nic w tym kraju ciekawego nie ma. Nic, co uzasadniłoby ruszanie się z tak niesamowitego miejsca, jakim jest miasto, które łączy to, co stare z tym, co nowe i miesza to w najbardziej dynamiczną stolicę Kaukazu Południowego. Ci, którzy żyją w Baku, zdają się należeć do grupy szczęśliwych wybrańców, jednak i w samej stolicy, pełno jest nierówności, które rzucają się w oczy, gdy tylko wyjdzie się z pięknych, wymuskanych arterii z najdroższymi markami świata, na które niewielu może sobie pozwolić. Przez to dzielą się, tak Azerbejdżanie jak i sami Bakijczycy, na ludzi, którzy pieniądze mają, oraz tych, którzy ich nie mają. Ci pierwsi to bardzo widoczna mniejszość, która przemierza szerokie arterie najdroższymi dostępnymi na rynku samochodami i żyje na poziomie, jakiego pozazdrościłbym im niejeden mieszkaniec tak zwanego, bogatego Zachodu.

13 faktów na temat Azerbejdżan, które powinieneś znać:

1. Azerbejdżanie nie są przesadnie otwarci. W porównaniu do dobrze znanych przez Polaków Gruzinów, sprawiają wrażenie niezwykle zdystansowanych. Nie należy oczekiwać zaproszenia do domu w pierwszą noc spędzoną w kraju.
2. Azerbejdżanie nie uśmiechają się do siebie, szczególnie, gdy są dla siebie obcy. Może to być odebrane za podrywa, ale także ktoś, kto sprawia wrażenie przesadnie szczęśliwego, wydaje się być (w ich mniemaniu), kimś niespełna rozumu.
3. Brak uśmiechu łączy się z pewnym specyficznym podejściem do obsługi klienta. Jeśli nie jest to restauracja lub sklep, ogólnie rzecz ujmując sklep czy prywatny biznes, obsługa klienta w miejscach publicznych od kontroli granicznej, przez banki i poczty, ma ogólnie na wszystkie, delikatnie mówiąc, zupełnie wywalone.
4. Kulawa demokracja, w której żyją mieszkańcy tego kraju, mimo narzekania na wiele problemów trapiących to społeczeństwo, nie jest powodem do krytykowania swojego kraju, z którego mieszkańcy są niezwykle dumni, podobnie jak ze swojego prezydenta, do którego ambiwalentny stosunek, przypomina momentami Białoruś i jej prezydenta, Aleksandra Łukaszenkę.
5. Azerbejdżanie, pomimo tego, iż formalnie są muzułmanami, nie tylko piją alkohol, ale także go produkują. Wykorzystują ten fakt bracia muzułmanie z Iranu i innych krajów arabskich, którzy przyjeżdżają do Baku odrobinę się wyszumieć.
6. Być może powyższy fakt ma związek z tym, że Azerbejdżanie byli chrześcijańskim narodem aż do muzułmańskiej inwazji, która przyszła z Iranu.
7. Azerbejdżanie lepsi są w robieniu herbaty aniżeli kawy. Herbata, niezwykle smaczna i aromatyczna, pita jest na potęgę w specjalnych herbaciarniach, ale także w restauracjach na zakończenie kolacji.
8. Azerbejdżanie mają absolutnego bzika na punkcie muzyki. Nie tylko pełno jest w Baku różnych hal koncertowych, choć zapewne wystarczyłaby jedna lub dwie, ale życie społecznie stolicy kraju koncentruje się wokół różnych wydarzeń muzycznych. Jednym z ważnych gatunków muzycznych jest mugam, rodzaj sztuki muzycznej, w której śpiewak recytuje klasyczne wiersze azerskie przy akompaniamencie instrumentów.
9. Młodzi Azerbejdżanie mówią w swoim języku i jeszcze nie są tak biegli we władaniu językiem angielskim, jak ich rodzice byli biegli we władaniu rosyjskim. Ogólnie rzecz ujmując, do ciekawych rozmów przydaje się rosyjski.
10. Kobiety w Azerbejdżanie, zdarza się, że palą papierosy. Bardzo rzadko zdarza się jednak, by paliły w miejscach publicznych, czy szczególnie na ulicy.
11. Mężczyźni w Azerbejdżanie to starodawni dżentelmeni. Nie ma najmniejszej opcji, aby siedzący w metrze Azerbejdżanin nie ustąpił miejsca kobiecie.
12. Azerbejdżanie nie lubią, gdy się ich fotografuje. Jest to jeden z nielicznych krajów, gdzie większość, pytana, czy można im zrobić zdjęcie, po prostu odmawiała. Być może ma to związek z tym, że wszyscy wolą dmuchać na zimne i nie podpaść władzy, która do szczególnie demokratycznych, według naszych zachodnich standardów, nie należy.
13. Tak naprawdę, pomimo swoich historycznych tradycji, mieszkańcy Azerbejdżanu tworzą dosyć młode i nie do końca demokratyczne społeczeństwo, sami sobie nie potrafią odpowiedzieć na pytanie, czy określają siebie jako Azerów, Azerbejdżan, czy azerskich Turków. Dyskusja trwa.

Azerbejdżan, pomimo swojej orientalnie brzmiącej nazwy, to kraj normalny jak wiele innych bliżej i dalej od nas. Jak wszystkie, ma swoje problemy, z którymi się boryka, a społeczeństwo, pełne jest kontrastów, jakich wiele we współczesnym świecie. Azerbejdżanie, ludzie, których często nie spotykamy na naszej życiowej drodze, mimo wyznawanej przez siebie wiary, która w naszym nadwiślańskim kraju od razu definiuje ich jako „złych”, to ludzie, z którymi każdy z nas napiłby się dobrej wódki bądź też dobrego wina, bez wahania i z największą przyjemnością.

PS: W kwestii nazewnictwa mieszkańców Azerbejdżanu, za PWN: Mieszkańców Azerbejdżanu najlepiej nazywać Azerbejdżanami, choć można w tym znaczeniu używać też synonimu Azerowie. Ta druga forma oznacza naród zamieszkujący Azerbejdżan, Armenię i północny Iran (zwany też Azerbejdżanami). Język nazywany jest zwykle azerbejdżańskim, rzadziej azerskim.
Wyrazy te są parami synonimów, a od nas zależy, czy wolimy użyć regularnie wyprowadzonych z nazwy państwa form Azerbejdżanin i azerbejdżański, czy tradycyjnych Azer i azerski.

Zobacz film, a w nim różne twarze Azerbejdżanu: