Sowiecki Kijów. Przewodnik po znikającej radzieckiej utopii

Gdzieś na skraju Pieczerskiej ławry, niżej, w stronę Diepru już schodząc, starałem się przypomnieć sobie drogę ku wielkiemu pomnikowi Matki Ojczyzny. I w ławrze, i pod pomnikiem, nie byłem od siedmiu lat, choć w stolicy Ukrainy bywałem w międzyczasie wielokrotnie. O ścianę pięknie bielonej świątyni opierała się starsza kobieta, taka zwyczajna, w szarym płaszczu, schowana pod kolorową chustą przerzuconą na srebrnych włosach, podtrzymująca swoje lekko przygarbione ciało na drewnianej lasce. Patrzyła przed siebie, gdzieś daleko, tak jakby bez punktu skupienia.

Postanowiłem zapytać jak dojść do pomnika matki ojczyzny. Pfffff – parsknęła kobieta – ja jestem prawosławną chrześcijanką i drogi do tego sowieckiego gówna wam nie pokażę! – prawie wykrzyczała w naszą stronę spluwając przy tym na chodnik – A Wy skąd? Z Polski? Katolicy? To sobie świątynie lepiej pooglądajcie tu, w świętej ławrze, a nie tą szmatę sowiecką. Żadna z niej matka i żadna z niej ojczyzna. Matkę to na ikonie zobaczycie! Popatrzyła znów gdzieś przed siebie, po czym uśmiechnęła się i życzyła nam miłego pobytu w Kijowie. Moja matka, ta prawdziwa, nie z ikony, stała równie bardzo zamurowana, jak i ja. My tolka turisty, pasmatric hatieli – wyszeptałem, ale kobieta była już za budynkiem głośno uderzając swoją laskę o bruk przylegający do świątyni.

Kijów zawsze w pierwszej kolejności był dla mnie miejscem, w którym narodziła się Ruś, kolebką, w której Włodziemierz I Wielki postanowił ochrzcić mieszkańców ziem ruskich, miastem, które zachwyca niesamowitymi świątyniami i złotymi kopułami soborów tak w górnym mieście, jak i w Pieczerskiej ławrze. To jednak perły rozrzucone po ogromnym mieście, które, choć potrafią na chwilę przyćmić jego odbiór, nie mogą schować tego, co jest prawdą o kijowskiej tkance miejskiej.

Prawda jest zaś taka, że w większości Kijów to bloki położone po drugiej stronie Diepru oraz ogromna ilość kamienic i budynków, które powstały w tym mieście w czasach świetności Związku Radzieckiego. I choć uniknął Kijów losów Mińska, stolicy Białorusi, która zupełnie zrównana z ziemią podczas wojny, odrodziła się jako czysto socjalistyczne miasto, jest także Kijów niczym innym, jak właśnie pięknym, sowieckim ideałem miasta słońca.

Poza klasycznymi budynkami mieszkalnymi wybudowanymi na przestrzeni dziesięcioleci minionego wieku, Kijów pełen jest perełek sowieckiego modernizmu, często schowanych za współczesnymi nadbudowami bądź przestrzeniami reklamowymi. Dla wszystkich tych, którzy chcieliby choć odrobinę poczuć ducha ZSRR w stolicy Kijowa, przygotowałem ów krótki, zupełnie niezobowiązujący spacer.

Majdan – kijowski Plac Niepodległości

Spacer po centralnej ścieżce socjalizmu, jak nazwałem tę trasę w swojej wyobraźni, rozpoczyna się, jak wiele innych kijowskich spacerów, na Majdanie, w miejscu, gdzie rozpoczynało się i kończyło, wiele ważnych dla Ukrainy wydarzeń. Ten, który oglądamy dziś, jest już odmieniony, prosto po liftingu, który przeszedł piętnaście lat temu, gdy pozbyto się wielu elementów socjalistycznej przeszłości. W jakiś sposób Majdan jest ciągłym symbolem pozbywania się starego i przyjmowania nowego, tak jak miało to miejsce podczas wszystkich ostatnich „majdanów” – najpierw pomarańczowej rewolucji, potem podczas obalania Janukowycza.

Pomimo przemian, pozostaje ów plac miejscem, z którego dosłownie zionie duch radzieckiej megalomanii architektonicznej, która rozciąga się dalej, na wielkiej arterii zwanej Chreszczatykiem. Chreszczatyk to witryna, na której Kijów opowiada swoją współczesną historię, miejsce, po którym spacerują tysiące ludzi podczas weekendowego czasu wolnego, kraina ekspresji sztuki ulicznej i handlu, który otwiera się na każdym rogu. To wszystko w oprawie z lat pięćdziesiątych, gdy główną arterię miasta odbudowywano z zupełnych gruzów po zakończeniu II wojny światowej.

Ukraiński Dom

Po chwili na Chreszczatyku ponownie zawracam na Majdan. Mijam ludzi zbijających interes na wycieczkach do willi obalonego prezydenta Janukowycza,  wpadam gdzieś między jedno selfie a drugie, w Kijowie praktycznie zawsze wykonywane telefonem z nadgryzionym jabłkiem, powoli kieruję się w kierunku Dniepru, do okolic parku Maryjskiego.

Po lewej stronie, już na końcówce wspomnianej arterii tuż przed zjazdem w dół, w stronę rzeki, mieści się budynek, który dziś znany jest jako centrum kongresowe Ukraiński Dom, jednak wybudowane zostało na początku lat osiemdziesiątych jako filia ogólnoradzieckiego muzeum Lenina. Budynek w całości poświęcony był życiu i działalności wodza rewolucji, zaś jego twórcy uznaliby za wariata każdego, kto w dniu otwarcia powiedziałby, że za dekadę coś takiego jak ZSRR przestanie istnieć.

Łuk Przyjaźni Narodów

Minąwszy Ukraiński Dom, wystarczy wejść pod górkę, dosłownie kawałek, za budynkiem obecnej filharmonii znajduje się łuk widoczny z wielu punktów miasta, a pod nim klasyczne i piękne w swoim brutalizmie i realizmie, rzeźby bratnich narodów.

Łuk przyjaźni narodów to radziecka propaganda w najlepszym wydaniu. Opowiada o zjednoczeniu Rosji i Ukrainy pod flagą Związku Radzieckiego. Opowiada więc historię, która jest marzeniem współczesnego rosyjskiego przywództwa i wielokrotnie dziwiło mnie to, że młody naród, który odzyskał niepodległość całkiem niedawno, pozostawia to miejsce w zupełnym spokoju.

Już niedługo. Już inaczej było tym razem, gdy zaszedłem na miejsce, które zmieniło się od ostaniej wizyty. Zamiast pompatycznej atmosfery był DJ grający głośną, acz przyjemną muzykę elektroniczną, dziesiątki osób grały w siatkówkę na rozstawionych polach a w punkcie, z którego roztacza się widok na Dniepr, trwał festyn na całego. Każdy, kto chciałby zobaczyć to miejsce, powinien się spieszyć, gdyż ukraiński rząd ogłosił ustawę dekomunizacyjna, która zakłada między innymi usunięcie owej instalacji oraz przeobrażenie przestrzeni w miejsce pamięci konfliktu ukraińsko – rosyjskiego. Na naszych oczach, kiedyś bratnie narody, stają się narodami wiecznych wrogów.

Kijowskie metro

O ile ukraińska dekomunizacja pozbawi kijowskie przestrzenie symboli, które tak naprawdę zniknąć powinny już dawno temu, o tyle nie wyruguje z miejskiego krwiobiegu tego, co na co dzień pompuje setki tysięcy jego mieszkańców z jednej strony miasta na drugą. Kijowskie metro, pierwszy tego typu system komunikacyjny na Ukrainie, a trzeci w całym Związku Radzieckim (po Moskwie i Petersburgu), to esencja radzieckiego designu i myśli technologicznej. Ponad sześćdziesięciokilometrowy system przewozi codziennie prawie półtora miliona ludzi.

Podróżowanie kijowskim metrem to jedno z moich ulubionych zajęć w Kijowie, choć jest to zajęcie paradoksalne. Z jednej strony znacznie ułatwia i skraca przemieszczanie się po ogromnym obszarze, z drugiej strony, przechodzenie między stacjami lub punktami w samych stacjach, sprawia wrażenie, jakby człowiek dochodził do kolejki całą wieczność. Ma to miejsce za sprawą niezwykle głębokich tuneli, które drążono głęboko pod ziemią, aby metro spełniało swoją drugą funkcję, niezwykle ważną w czasach radzieckich – funkcję schronu przeciwatomowego.

Do jednej z najgłębszych stacji metra na świecie należy Arsenalna, która zlokalizowana jest na głębokości ponad stu pięciu metrów.

To właśnie metrem, które za sprawą swoich głębokich tuneli, starych kolejek i specyficznego zapachu, odbywam podróż do miejsca, która w Kijowie bardzo lubię, a które leży trochę na uboczu tego, co uważane jest za ścisłe centrum miasta.

Pomnik Matki Ojczyzny

To do niej próbowałem dotrzeć po paru latach przerwy. Nigdy nie było czasu, zawsze coś się działo, zawsze z kimś się człowiek spotykał, a ja po prostu chciałem ją raz jeszcze zobaczyć. Matka Ojczyzna, „sowieckie gówno”, jak określiła to wierząca prawosławna chrześcijanka spluwając przy tym na chodnik, to coś, co każdy odwiedzający Kijów, powinien zobaczyć.

Jest monstrualna, dziwna na swój sposób. Przypomina Statuę Wolności, jednak z wolnością ma tyle wspólnego, co Putin z demokracją. Ta monstrualna konstrukcja jest współcześnie częścią muzeum udziału Ukrainy w II wojnie światowej, co sprawia, iż wykluczona jest z ustawy dekomunizacyjnej, której zapisy stanowią, że miejsca upamiętniające walki w II wojnie światowej, ustawą objęte nie są.

Dlatego też ta mająca ponad sto metrów konstrukcja, którą ukończono w 1981 roku, jak zdominowała raz panoramę Kijowa, tak nadal dominować będzie, nawet ponad piękną i majestatyczną Pieczerską ławrą, centrum religijnego życia kraju. Konstrukcja budzi we współczesnym Kijowie ogromne kontrowersje i wiele osób postuluje, by ją po prostu zdemontować dodając przy tym, że stoi ona na niestabilnym podłożu, jednak realia są takie, iż zapewne dopóki nie spadnie sama, dopóty stać będzie i górować nad ukraińską stolicą.

Monumenty przy Matce Ojczyźnie

Obszar przylegający do Matki Ojczyny jest jednym z najczystszych architektonicznie obszarów socjalizmu w miejskiej tkance. Jest też przy okazji jednym z ulubionych miejsc do spędzania wolnego czasu. Mieszkańcy Kijowa spacerują pomiędzy monumentalnymi socrealistycznymi rzeźbami jakby ich nie zauważając. Zauważa je za to każdy przyjeżdżający do Kijowa obcokrajowiec pochodzenia zachodniego, dla którego skala monumentów jest zupełnie nie do wyobrażenia.

Ukraińska ustawa dekomunizacyjna

15 maja 2015 roku prezydent Poroszenko podpisał ukraińską ustawę dekomunizacyjną. Wedle jej założeń Ukraina ma być całkowicie wyczyszczona z pozostałości po ZSRR, tak w sferze nazw, jak i symboli. Na przestrzeni tego roku wiele reliefów znajdujących się na budynkach, rzeźb rozrzuconych po miastach, wiele samych nazw miast i miejscowości, oraz setki nazw ulic, znikły bezpowrotnie w otchłaniach przeszłości. Ukraina, która przez długie lata pracowała nad takim prawem i nigdy nie potrafiła go uchwalić, dopiero po wydarzeniach ostatniego Majdanu oraz doświadczeniach konfliktu z Rosją, odcina całkowicie pępowinę, która kiedyś łączyła ją z radziecką macierzą.

Ukraina, kraj niezwykle doświadczony przez historię, jak wiele rzeczy w swoich dziejach, tak i dekomunizację robi w taki sposób, iż trudno uniknąć krytyki. Wraz z dekomunizacją nazw oraz symboli, przyszedł także czas na delegalizację trzech ukraińskich partii komunistycznych a także na prawne zakazanie wyznawania poglądów, które, paradoksalnie, z wielkim sentymentem wyznaje znaczna część ukraińskiego, szczególnie tego starszego, społeczeństwa.

Jak prawie zawsze, gdy wracam z Ukrainy, zastanawiam się, co przyniesie jutro i co pokaże kolejna wizyta w tym kraju.

Tymczasem spieszcie się oglądać. Symbole tak szybko odchodzą.

Przewodnik po Kijowie i okolicach

Więcej na temat Kijowa przeczytacie w tekstach:

• Weekend w Kijowie. Sceny z miasta, w którym wygrała rewolucja
• W pępku kijowskiego wszechświata. Sceny z Hotelu Ukraina

Będąc w Kijowie, możecie także odwiedzić Czarnobyl. O tym miejscu przeczytacie w tekstach:

• W krainie promieniotwórczego spektaklu. Myśli z czarnobylskiej zony
• Czy wyjazd do Czarnobyla jest bezpieczny? Rozprawka o promieniowaniu
• Prypeć miała zapach miłości i smak młodości